Εισαγωγή 

Πολλές φορές, σε διάφορες τοποθεσίες όπου συνηθίζω να βουτάω, έχω παρατηρήσει το ίδιο φαινόμενο: Όταν κολυμπάω χωρίς το ψαροντούφεκο μαζί μου, τα ψάρια με πλησιάζουν με απόλυτη φυσικότητα και με περικυκλώνουν χωρίς κανένα σημάδι φόβου. Μόλις όμως αποφασίσω να πάρω το ψαροντούφεκο, εξαφανίζονται σχεδόν ακαριαία. Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι πως, μόλις αφήσω ξανά το όπλο στη βάρκα ή στη στεριά, τα ψάρια επιστρέφουν και πάλι γύρω μου και με αφήνουν να πλησιάσω αρκετά κοντά τους. Αυτή η παρατήρηση μου με έκανε να αναρωτηθώ αν τα ψάρια μπορούν τελικά να αντιληφθούν την παρουσία του ψαροντούφεκου και να τη συνδέσουν με απειλή, ακόμα και αν δεν παρατηρούν καμία ιδιαίτερη η επιθετική κίνηση από τη μεριά μου. Αυτό το θέμα θα προσεγγίσω στο συγκεκριμένο άρθρο, συνδυάζοντας τις προσωπικές μου εμπειρίες με βιβλιογραφία πάνω στο θέμα.

Η αλήθεια είναι πως τα ψάρια, όπως και άλλα ζώα, έχουν εξελίξει πραγματικά εντυπωσιακούς μηχανισμούς για να ανιχνεύουν και να αποφεύγουν τον κίνδυνο στο περιβάλλον τους. Στην περίπτωση του ψαροντούφεκου, η αντίδρασή τους δεν σχετίζεται μόνο με το πώς κινείται ο δύτης, αλλά και με την ίδια την ύπαρξη του όπλου. Αυτή η σύνδεση της παρουσίας του ψαροντούφεκου με τον κίνδυνο αποτελεί κλειδί για να κατανοήσουμε αυτήν τους συμπεριφορά και τη χαρακτηριστική φυγή.

Το κύριο περιστατικό που μου κέντρισε το ενδιαφέρον πάνω στο θέμα έλαβε χώρα στην Ιθάκη πριν από περίπου 4 χρόνια. Βρισκόμουν σε μια σχετικά απόμερη παραλία, στην οποία η πρόσβαση γινόταν μόνο μέσω σκάφους. Βουτώντας αρχικά με τη μάσκα και τον αναπνευστήρα μου για να εξερευνήσω τα νερά, αντίκρισα ένα κοπάδι με πολλά μεγάλα μελανούρια, τα οποία κολυμπούσαν ακριβώς δίπλα μου, ανενόχλητα. Η χαρά μου ήταν μεγάλη. Συνεχίζοντας την υποθαλάσσια περιήγησή μου, εντόπισα και αρκετά μεγάλα μπαρμπούνια στην άμμο, ενώ κοντά στα βράχια υπήρχαν και μερικοί σαργοί. Ενθουσιασμένος, ανέβηκα στο σκάφος για να πάρω το ψαροντούφεκο που είχα μαζί. Μόλις όμως βούτηξα και πάλι, τα ψάρια εξαφανίστηκαν τόσο γρήγορα, που ίσα που πρόλαβα να τα αχνοδώ να χάνονται προς τα βαθιά. Μου έκανε εντύπωση πόσο άμεσα αντιλήφθηκαν την παρουσία της απειλής. Αφού περίμενα για περίπου 15 λεπτά σχεδόν ακίνητος, ελπίζοντας να γυρίσουν στο αρχικό σημείο μιας και θα έπαυαν να φοβούνται (δεδομένου ότι δεν είχα ρίξει κάποια βολή), βγήκα πάλι στο σκάφος. Άφησα το όπλο και ξαναβούτηξα για να απολαύσω τα νερά. Και χωρίς να έχω βγει ούτε 5 λεπτά από την θάλασσα, τα ψάρια είχαν ήδη επιστρέψει και με πλησίαζαν όπως στην αρχή. Έκπληκτος, βγάζω από τη μάσκα τον μαύρο αναπνευστήρα μου και τον κρατάω όπως κρατούσα το ψαροντούφεκο, βέβαιος ότι θα τα τρομάξω και θα απομακρυνθούν. Κι όμως, κυνηγώντας τα με αυτό, κουνώντας το απότομα και οριακά ακουμπώντας τα, παρέμειναν σχετικά απαθή. Εκεί συνειδητοποίησα ότι τα ψάρια αυτά είχαν τη δυνατότητα να διαχωρίσουν το ψαροντούφεκο από ένα αντίστοιχο αντικείμενο.

Η απόσταση έναρξης φυγής: Πρώτες ενδείξεις από τη Μεσόγειο

Μία από τις πιο χαρακτηριστικές έρευνες πραγματοποιήθηκε το 2016 σε θαλάσσιες περιοχές της Μεσογείου από τον οικολόγο Valerio Sbragaglia και τους συνεργάτες του. Σε μια σειρά καταδύσεων μεταξύ Μαΐου και Οκτωβρίου, η ερευνητική ομάδα καταδίωξε περισσότερα από 1.300 ψάρια, μερικές φορές κρατώντας ψαροντούφεκο και άλλες φορές όχι. Ο στόχος ήταν να μετρήσουν την απόσταση έναρξης φυγής (flight initiation distance – FID) σε πόσα μέτρα δηλαδή αρχίζει το ψάρι να απομακρύνεται όταν αντικρίζει τον δύτη.

Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα ψάρια απομακρύνονταν πολύ νωρίτερα όταν ο δύτης ήταν οπλισμένος με ψαροντούφεκο σε σχέση με όταν βρισκόταν άοπλος. Επιπλέον, το φαινόμενο αυτό ήταν πιο έντονο σε περιοχές όπου σύχναζαν ψαροντουφεκάδες, και ιδιαίτερα στα είδη που οι περισσότεροι κυνηγούσαν όπως οι σαργοί. Αντίθετα, μέσα σε θαλάσσια πάρκα ή προστατευμένες ζώνες, όπου η υποβρύχια αλιεία απαγορευόταν για πολλά χρόνια, τα ψάρια ήταν σαφώς πιο ανέμελα και ανυποψίαστα και εμφάνιζαν μικρότερη απόσταση φυγής.

Τα ευρήματα αυτά οδήγησαν τους επιστήμονες να διατυπώσουν δύο πιθανές ερμηνείες. Σύμφωνα με την πρώτη, τα ψάρια, ιδίως όσα ζουν πολλά χρόνια (π.χ. ένας σαργός 15-20 ετών), μπορεί να έχουν μάθει να συνδέουν την εικόνα του ψαροντούφεκου με τον κίνδυνο και να αναπτύσσουν μια πιο επιφυλακτική συμπεριφορά. Η δεύτερη, ισχυριζόταν πως τα πιο τολμηρά και ίσως πιο περίεργα μέλη ενός είδους έχουν προ πολλού ψαρευτεί, με αποτέλεσμα στον πληθυσμό να έχουν απομείνει κυρίως τα πιο φοβισμένα άτομα. Έτσι, σε περιοχές με συνεχή υποβρύχια αλιεία, τα ψάρια που επιβιώνουν εμφανίζουν εντονότερα αντανακλαστικά κινδύνου.

Τα ψάρια ξέρουν να αποφεύγουν το ψαροντούφεκο: Ευρήματα από τον Ειρηνικό

Παρόμοια συμπεράσματα προέκυψαν το 2011 από μια έρευνα στην Παπούα Νέα Γουινέα, όπου οι κάτοικοι ψαρεύουν συνήθως με ψαροντούφεκα μικρού βεληνεκούς (περίπου 3 μέτρα). Στις κοινότητες αυτές, οι τοπικοί αρχηγοί αποφασίζουν να κλείνουν ορισμένα τμήματα κοραλλιογενών υφάλων στην αλιεία για μια χρονική περίοδο, όταν κρίνουν ότι τα ψάρια έχουν γίνει υπερβολικά φοβισμένα ή ότι οι πληθυσμοί τους μειώνονται.

Μετρώντας την απόσταση φυγής σε διάφορα είδη όπως συναγρίδες, παπαγαλόψαρα, λούτσους κ.ά., διαπίστωσαν ότι σε περιοχές όπου το ψάρεμα με ψαροντούφεκο είναι συνεχές, τα ψάρια δεν επιτρέπουν στον δύτη να πλησιάσει σε απόσταση μικρότερη των 4-5 μέτρων. Αντιθέτως, στις προστατευόμενες ζώνες η φυγή ξεκινούσε γύρω στα 2-3 μέτρα. Συνεπώς, οι ψαροντουφεκάδες στην ανοιχτή προς αλιεία περιοχή δυσκολεύονταν αρκετά να πετύχουν ψάρια, ακριβώς επειδή τα ψάρια κρατούσαν μεγαλύτερες αποστάσεις από το βεληνεκές του ψαροντούφεκου. Όταν όμως μια προστατευμένη ζώνη ξανάνοιγε για ψάρεμα έπειτα από κάποιο διάστημα, τα ψάρια είχαν ξεχάσει τον κίνδυνο, επιτρέποντας για τον πρώτο καιρό στους δύτες να πλησιάσουν πιο κοντά και να τα ψαρέψουν πιο εύκολα.


Η σημασία της μετέπειτα συμπεριφοράς

Σε πιο πρόσφατες έρευνες (2024, Journal of Applied Ecology), ο ίδιος ο Sbragaglia και οι συνεργάτες του προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα από την κλασική μέτρηση της απόστασης φυγής, εξέτασαν τι κάνουν τα ψάρια απομακρυνθούν. Αν δηλαδή κολυμπούν μακριά και κρύβονται ή παραμένουν εκτεθειμένα σε μικρή απόσταση. Σε περιοχές όπου η παρουσία των ψαροντουφεκάδων ήταν ιδιαίτερα έντονη, τα ψάρια απομακρύνονταν οριστικά, ενώ σε λιγότερο ψαρεμένες περιοχές προτιμούσαν να κάνουν ελιγμούς ή να μένουν σχετικά κοντά, διατηρώντας όμως την προσοχή τους στον άνθρωπο.

Μάθηση, φυσική επιλογή και παράγοντες που «μπερδεύουν» τη συμπεριφορά

Το ερώτημα εάν τα ψάρια θυμούνται ή αναγνωρίζουν ένα ψαροντούφεκο δεν είναι απλό στο να απαντηθεί. Τα μέχρι τώρα ευρήματα των ερευνών μας κατευθύνουν στο συμπέρασμα ότι οι δύο μηχανισμοί, η μάθηση και η εξελικτική προσαρμογή, μάλλον να δρουν ταυτόχρονα. Από τη μία πλευρά, τα μεγαλύτερης ηλικίας ψάρια, εφόσον γλιτώσουν από το ψαροντούφεκο, φαίνεται να συσχετίζουν τον οπλισμένο δύτη με κίνδυνο. Από την άλλη, οι χρόνια στοχευμένες περιοχές μπορεί να έχουν «χάσει» τον πληθυσμό τολμηρότερων ψαριών, αφήνοντας πίσω γενιές πιο επιφυλακτικών απογόνων.

Ωστόσο, όπως σημειώνει η συμπεριφοριστική οικολόγος Justine A. Smith από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, υπάρχει και ένας τρίτος παράγοντας, η ανάγκη των ψαριών για τροφή. Ένα πεινασμένο ψάρι που αναγκάζεται να αναζητήσει τροφή κοντά σε επιθετικά αρπακτικά ίσως ενεργεί τολμηρά εκ των πραγμάτων, ακόμη κι αν ξέρει ότι ο δύτης μπροστά του σκοπεύει να του επιτεθεί. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να μπερδέψει τις μετρήσεις, καθώς δεν οφείλεται σε άγνοια κινδύνου των ψαριών αλλά σε έλλειψη εναλλακτικών, μιας και πρέπει να βρουν τροφή.

Συμπερασματικές σκέψεις

Για πολλούς από εμάς τους ψαροντουφεκάδες, η αίσθηση ότι τα ψάρια «εξαφανίζονται» ή κρατούν πλέον πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις δεν είναι απλώς ιδέα μας. Οι επιστημονικές μελέτες μας επιβεβαιώνουν. Τα ψάρια μαθαίνουν να αποφεύγουν τον κίνδυνο είτε μέσα από τη δική τους εμπειρία είτε λόγω του ότι τα πιο τολμηρά άρα και πιο εκτεθειμένα ψαρεύονται πρώτα. Σε περιοχές με συνεχή πίεση από ψαροντούφεκο, τα ψάρια κρατούν πλέον αποστάσεις μεγαλύτερες από το βεληνεκές των όπλων μας, καθιστώντας το κυνήγι πιο δύσκολο.

Θέλουμε μεν καλές ψαριές, αλλά η διαρκής πίεση οδηγεί τα ψάρια να απομακρύνονται όλο και περισσότερο, δυσκολεύοντας τελικά το ίδιο μας το χόμπι. Το κλείσιμο ορισμένων περιοχών για ένα διάστημα, ώστε οι ιχθυοπληθυσμοί να ανακάμπτουν και να ξεθαρρεύουν ξανά, ίσως να είναι μια λύση που θα διασφαλίσει ότι θα συνεχίσουμε να ασχολούμαστε με το αγαπημένο μας ψάρεμα για πολλά χρόνια ακόμα.



 

 

Μυστικό 


Μερικές φορές, η θέση του ήλιου είναι καθοριστική. Όταν το φως πέφτει από πίσω σας, τα ψάρια διακρίνουν πιο έντονα το περίγραμμά σας και αντιλαμβάνονται αμέσως έναν πιθανό θηρευτή. Για να το αποφύγετε, επιλέξτε γωνία προσέγγισης ή ώρα της ημέρας όπου ο ήλιος ρίχνει τη σκιά σας προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που κινείστε και κυνηγάτε, μειώνοντας έτσι τη δυνατότητα των ψαριών να αναγνωρίσουν εύκολα την απειλή.




Πηγές

 

"Can Fish Tell When a Diver Is Armed?" - Hakai Magazine
https://hakaimagazine.com/news/can-fish-tell-when-a-diver-is-armed/

"Fish fear: Behavioral responses of reef fish to spearfishing" - Journal of Applied Ecology
https://besjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/1365-2664.14796

"Fish avoid spearfishers by learning to recognize them, researchers find" - Phys.org
https://phys.org/news/2011-03-fish-spear.html